a
północno-wschodnim skraju średniowiecznego założenia wsi, w
zakolu rzeczki, stanowiącej dopływ Warty, stoi zamek. Usytuowany
na osi północ-południe, wejściem skierowany jest na rozległy
dziedziniec po stronie zachodniej. Z drugiej strony zlokalizowany
był park, który zachował się w formie szczątkowej.
Pierwsza wzmianka o Słońsku (niem. Sonnenburg) pochodzi z 1341
roku. Występuje w pozwoleniu wydanym przez margrabiego Ludwika
Wittelsbacha rycerzom Henningowi i Arnoldowi z Krzywnicy na budowę
castrum sed municionem, prawdopodobnie przy istniejącej osadzie
targowej. Warownia zmieniała właścicieli, a powstała przy niej
osada rozrastała się. Nadaniem z 1426 roku została przekazana w
zastaw zakonowi rycerskiemu joannitów. W dokumencie tym Słońsk
określono jako miasto (civitas). Odtąd aż do 1945 roku Słońsk
był związany z historią joannitów będąc siedzibą balliwa
branderburskiego.
Obecny obiekt wzniesiono na zrębach gotyckiego zamku z XIV wieku.
W latach 1662-1668 zamek przebudowano na zlecenie księcia Jana
Maurycego von Nassau, według projektu niderlandzkiego architekta
Petera Posta z Hagi. Budowę nadzorował mistrz budowlany
Cornelius Ryckwaert. Zamek utrzymany jest w stylu barokowym i
stanowi jedyny w tej części Europy przykład niderlandzkiej
architektury zamkowej z połowy XVII wieku. Przebudowę zamku
rozpoczęto od założenia parku, przekopania kanałów i
regulacji koryta rzeki. Rzut odbudowanego zamku był kwadratowy, z
czego część stanowił dziedziniec przed zamkiem. Zamek od północy,
południa i wschodu był trzykondygnacyjny, a od zachodu poprzez
podwyższenie poziomu terenu dwukondygnacyjny. Budowlę otaczała
fosa, oddzielona szerokim wałem od równolegle płynącego koryta
rzeki. Dostęp do zamku prowadził poprzez mosty na fosie od
wschodu i zachodu. Bryłę nakrywał pogrążony dach czworokątny,
kryty dachówką barwioną na kolor błękitny. Nie otynkowane ściany
zamku były malowane na biało i ozdobione oszczędnym detalem
architektonicznym w postaci portali drzwiowych i festonów pod
oknami w części środkowej elewacji głównej. Wybrukowany
dziedziniec przed zamkiem otaczał mur przedpiersiowy o wys. 1,2 m
z dwoma jednokondygnacyjnymi pawilonami w zachodnich narożach. W
jednym z nich było więzienie, w drugim pomieszczenie dla strażnika.
Obok pawilonu strażnika była studnia z wodą źródlaną. W 1731
roku balliw Albrecht Fryderyk przeniósł siedzibę balliwatu do
Berlina. Podczas wojny siedmioletniej i następujących po niej pożarów
Słońska zniszczono folwark zamkowy oraz mosty nad rzeką i fosą.
W 1783 roku August Ferdynand usunął fortyfikacje przy zamku,
przez co dwukondygnacyjna fasada stała się trzykondygnacyjna.
Dawną piwnicę przekształcono w parter i przed pierwotnym
portalem umieszczono balkonik, a dawne wejście do piwnicy
poszerzono i powiększono. Również w nowym parterze fasady
wykuto otwory okienne. W 1810 r. po sekularyzacji przez Państwo
Pruskie majątku balliwatu, zamek adaptowano na więzienie. Potem,
po 1833 roku, członkowie arystokracji brandenburskiej, odwołując
się do tradycji rycerskiego zakonu, powołali elitarne
stowarzyszenie o nazwie Zakon Joannitów Królestwa Pruskiego. Do
1918 roku tytuł wielkiego mistrza sprawowali członkowie królewskiej
rodziny Hohenzollernów z siedzibą w Słońsku. Aby przystosować
obiekt do celów reprezentacyjnych w latach 1872-1884
wyremontowano wnętrze, zgodnie z projektem Wolffa, Müllera i
Ruske oraz przebudowano dach. Zamek pełnił funkcje
reprezentacyjno- muzealne, dlatego nie unowocześniano go, nie
skanalizowano, a zelektryfikowano dopiero w 1906 roku. W 1926 roku
obchodzono uroczyście 500-lecie pobytu Joannitów w Słońsku,
wtedy odnowiono elewację. W zamku gromadzono materiały
archiwalne dotyczące wszystkich posiadłości joannitów w Królestwie
Pruskim. W salach ściany pokrywały portrety oraz tarcze herbowe
balliwów i komendantów.
Po 1945 roku wyposażenie zamku zostało usunięte i wywiezione w
niewiadomym kierunku, zaś archiwalia przewieziono do Archiwum Państwowego
w Starym Kisielinie. W budynku zamku urządzono najpierw miejscowy
Dom Kultury, potem magazyn Prezydium GRN. Pod koniec lat 60. rozważano
możliwość utworzenia w zamku muzeum. Plany jednak nie zostały
zrealizowane, a obecnie, po pożarze w 1975 roku, zamek popada w
ruinę. Po roku 1989 zabytkiem ponownie zainteresował się Zakon
Joannitów w Brandenburgii, którego przedstawiciele corocznie
przyjeżdżają do Słońska.
